Zakres swobody biegłego sądowego

Kodeks postępowania cywilnego[1] („KPC”) normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy KPC stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne).

Kluczowym etapem każdego procesu sądowego jest przeprowadzenie postępowania dowodowego. Jednym z przewidzianych w kodeksowym katalogu dowodów jest dowód z opinii biegłego. Instytucja ta uregulowana została w przepisach art.  278-291 KPC.

Dowód z opinii biegłego

Zgodnie z art. 278 § 1 KPC w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii.

W praktyce orzeczniczej występują bowiem sprawy, do rozstrzygnięcia których wymagana jest wiedza specjalistyczna, wykraczająca poza zakres wiadomości i doświadczenia życiowego osoby nieposiadającej wiadomości specjalnych z dziedziny związanej z powstałym w postępowaniu zagadnieniem.[2]

O tym, czy dla rozstrzygnięcia sprawy niezbędne są wiadomości specjalne, decyduje sąd.[3] Wówczas opinia biegłego będzie miała na celu ułatwienie sądowi dokonanie właściwej oceny już zebranego w sprawie materiału w przypadku wystąpienia zapotrzebowania na wiadomości specjalne.[4]

W postępowaniu cywilnym zasadą jest, że dowód z opinii biegłego ze względu na składnik w postaci wiadomości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, iż nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową, np. przesłuchaniem świadka.[5] Jeżeli zatem sąd w toku postępowania oddaliłby wniosek dowodowy strony o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego i poczyniłby samodzielnie ustalenia faktyczne opierając się na własnej ocenie określonych okoliczności, wówczas naraziłby się na zarzut naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów zawartej w art. 233 § 1 KPC. To samo dotyczyłoby przypadku, w którym sąd polemizowałby z wnioskami biegłego w sferze wymagającej wiadomości specjalnych, nie zasięgając opinii innego biegłego lub nie doprowadzając do uzupełnienia stanowiska biegłych, którzy wydali odmienne orzeczenie.[6]

Gromadzenie materiału dowodowego w toku postępowania

Zasada kontradyktoryjności, jako jedna z naczelnych zasad postępowania cywilnego, zakłada że na stronach toczących spór sądowy ciąży obowiązek udowodnienia swoich racji. Aktywności stron towarzyszy w zasadzie bierność sądu, którego rola sprowadza się do rozstrzygnięcia sporu w oparciu o materiał zaoferowany przez strony.[7]

Zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego[8] ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Z kolei art. 232 zdanie pierwsze KPC stanowi, że strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Obie regulacje współtworzą instytucję ciężaru dowodu.

Pomimo jasnego określenia zasad dowodzenia, w praktyce mogą jednak wystąpić sytuacje, kiedy to materiał zgromadzony w sprawie będzie niekompletny. Przyczyny braku kompletności bywają różne – brak posiadania dowodów przez stronę, zaniechanie inicjatywy dowodowej, opór drugiej strony lub osoby trzeciej w przedstawieniu dowodów (np. dokumentów).

Uzupełnienie materiału dowodowego może okazać się niezbędne, aby możliwe było wydanie opinii w sprawie. Przepisy KPC nie zabraniają zwrócenia się w takiej sytuacji przez biegłego do sądu (aby ten zobowiązał strony do uzupełnienia dokumentów), ani nie wprowadzają zakazu kontaktowania się biegłego sądowego ze stronami postępowania, tym samym w praktyce można spotkać tego rodzaju przypadki. Co więcej, praktyka samodzielnego kontaktowania się biegłego ze stroną/stronami znajduje swoje uzasadnienie przede wszystkim z punktu widzenia ekonomiki procesowej – może przyczynić się do przyspieszenia rozpoznania sprawy przez sąd.

Praktyka sądów i biegłych w przypadku braku kompletności materiału dowodowego

Kolejnym krokiem sądu po dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego sądowego jest zlecenie sporządzenia opinii i zakreślenie biegłemu stosownego terminu na jej przygotowanie. Sąd przekazując akta sprawy biegłemu nie ma świadomości, że zgromadzony materiał może okazać się niewystarczający.

Praktyka ukształtowała metody postępowania biegłych w przypadku uznania, że zgromadzony materiał nie pozwala im na sporządzenie opinii. W takiej sytuacji:

• biegły może zwrócić akta do sądu informując, że na podstawie otrzymanych dokumentów nie jest w stanie wydać opinii. Biegły wskazuje wówczas jakie dokumenty będą ku temu niezbędne. Następnie sąd będzie mógł zobowiązać stronę/strony do ich przedłożenia;
• biegły nie zwraca akt, lecz informuje sąd, że materiał jest niekompletny a fakt ten uniemożliwia sporządzenie opinii (w takiej sytuacji sąd podejmuje działania opisane w zdaniu trzecim z pkt 1 powyżej);
• biegły zwraca się do stron/strony samodzielnie o przekazanie niezbędnych dokumentów. Tak uzyskane dokumenty powinny zostać załączone przez biegłego do sporządzonej opinii;
• jeżeli braki w materiale dowodowym nie są na tyle istotne, aby uniemożliwiały sporządzenie opinii, biegły może przygotować opinię zaznaczając w jej treści, że udzielenie odpowiedzi na pytanie X lub Y jest niemożliwe wskutek braku materiałów źródłowych. W takiej sytuacji sąd zazwyczaj samodzielnie zwróci się do strony będącej w posiadaniu danych dokumentów, aby ta przekazała je sądowi, a następnie na podstawie art. 286 KPC zleci biegłemu sporządzenie opinii uzupełniającej lub dodatkowej, przesyłając mu brakującą dokumentację.

Wskazać należy, że biegły pracując na aktach spawy celem przygotowania opinii może także sięgać do zasobu wiedzy powszechnej. Biegły posiada wiedzę specjalną, ale nie wiedzę całkowitą.[9] Jeżeli biegły ma możliwość skorzystania ze źródeł powszechnie dostępnych np. danych zawartych w Krajowym Rejestrze Sądowym, powinien to uczyć.

Podsumowanie

Powyżej opisano praktyki postępowania biegłego sądowego w sytuacji braku kompletności materiału dowodowego sprawy. Wskazano także, że obowiązujące przepisy nie zakazują uzupełnienia takiego materiału w drodze bezpośredniego kontaktowania się biegłego ze stronami postępowania. Aby jednak uniknąć w takiej sytuacji pola do dyskusji nad bezstronnością biegłego (w szczególności przez stronę sporu niezadowoloną z treści wydanej opinii), a w konsekwencji podejmowania próby podważania obiektywności tak sporządzonej ekspertyzy, rekomendowanym rozwiązaniem byłoby zwracanie się przez biegłego do stron o dodatkowe dokumenty za pośrednictwem sądu prowadzącego spór.

Takie rozwiązanie może okazać się bardziej kosztowne i czasochłonne, ale mitygowałoby ryzyko formułowania wobec biegłego zarzutu braku bezstronności. Unikanie możliwości konstruowania tego rodzaju zarzutów będzie miało szczególne znaczenie w przypadku sporządzenia rzetelnej i dokładnej opinii, która będzie posiadała duży walor pomocniczy dla sądu (ułatwi dokonanie prawidłowej oceny zgromadzonego materiału dowodowego), a mimo to jej treść będzie poddawana krytyce w obliczu pozyskania dodatkowych dokumentów przez autora opinii bezpośrednio od stron postępowania.

W konsekwencji powyższego, za bardziej właściwą, a przynajmniej ograniczającą możliwość podważania treści sporządzonej opinii, uznać należy praktykę uzupełniania materiału dowodowego z udziałem sądu. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, zadaniem biegłego sądowego nie jest ustalanie stanu faktycznego sprawy, lecz naświetlenie i wyjaśnienie okoliczności z punktu widzenia posiadanych przez biegłego wiadomości specjalnych przy uwzględnieniu zebranego i udostępnionego biegłemu materiału sprawy.[10] Skoro biegły ma wydać opinię na podstawie zgromadzonej i udostępnionej mu przez sąd dokumentacji, to uzupełnienie a następnie przekazanie biegłemu dodatkowego materiału powinno nastąpić tą samą drogą.

[1] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.);
[2] M. Sieńko [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 278;
[3] Wyrok SN z 4.10.2000 r., III CKN 1238/00, LEX nr 533879;
[4] M. Sieńko [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477(16), red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 278;
[5] Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z 14.07.2017 r., III Ca 567/17, LEX nr 2385920;
[6] Tak: Wyrok SN z 10.01.2012 r., I UK 235/11, LEX nr 1129324; wyrok SN z 12.02.2015 r., IV CSK 275/14, LEX nr 1651019;
[7] M. Szymura, R. Jamroży, Kontradyktoryjność i prawda w procesie cywilnym, Palestra 5-6/2011;
[8] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2024.1061 t.j. z dnia 2024.07.17);
[9] dr R. Sobków, Zakres swobody biegłego przy gromadzeniu materiału faktograficznego w trakcie sporządzania opinii sądowej – teoria i praktyka, s. 5;
[10] Postanowienie SN z 21.02.2020 r., IV CZ 12/20, LEX nr 2977698.