Instytucja poręczenia majątkowego ma w Polsce długą tradycję. Dotychczasowy model wykształcił się wraz z przyjęciem przepisów kodeksu postępowania karnego z 1969 r., a powtórzony w KPK z 1997 r. (art. 266) nie uległ zmianie aż do dnia 22 czerwca 2021 r.
Wprowadzone zmiany
To właśnie 22 czerwca 2021 r. weszła w życie nowelizacja przepisów dotyczących instytucji poręczenia majątkowego[1]. Zgodnie z brzmieniem dodanego w ramach ww. nowelizacji art. 266 §1a Kodeksu postępowania karnego, przedmiot poręczenia majątkowego nie może pochodzić z przysporzenia na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanego na ten cel. Sąd albo prokurator może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu.
Zmiany te, choć z pozoru nieobszerne, mogą okazać się dotkliwe dla wszystkich oskarżonych. Sensem istnienia instytucji poręczenia majątkowego jest bowiem pozostawanie skuteczną alternatywą dla najsurowszego ze środków zapobiegawczych w postaci tymczasowego aresztowania. Z praktyki zaś wiadomo, że uniknięcie izolacji, w postaci tymczasowego aresztowania, ma dla każdego oskarżonego priorytetowe znaczenie. Nowe regulacje w tym zakresie mogą to znacząco utrudnić i wpłynąć na dalszy wzrost przypadków stosowania tymczasowego aresztowania.
Co to oznacza w praktyce? Otóż podejrzany (lub na dalszym etapie postępowania – oskarżony) musi dysponować własnymi środkami na poręczenie. Oskarżony nie może liczyć na środki pochodzące z darowizny. Co istotne, ograniczenia te dotyczą nie tylko możliwości skorzystania z pomocy osób obcych (w rozumieniu przepisów prawa), ale także najbliższych członków rodziny.
Poręczenie przez inną osobę
Co jednak w przypadku, gdy oskarżony został zatrzymany lub został wobec niego zastosowany tymczasowy areszt? Wtedy to możliwość złożenia poręczenia majątkowego osobiście, w oczywisty sposób jest niemożliwa. Dotychczasowa praktyka stanowiła, iż w takim przypadku poręczenie było składane fizycznie przez inną osobę, najczęściej członka rodziny. Nierzadko, znaczny udział w zgromadzeniu kwoty poręczenia miały inne osoby, które przekazywały członkowi rodziny oskarżonego całość lub część środków potrzebnych do wpłaty tytułem poręczenia. Pomimo, iż środki stanowiły własność większej liczby osób, osobą poręczającą była osoba dokonująca wpłaty na rachunek organu. Przepisy w obowiązującym brzmieniu de facto zakazują jednak powyższej praktyki. Ponadto literalne brzmienie nowych przepisów oraz najnowsza praktyka Prokuratury w tym zakresie, zdają się nie dopuszczać możliwości złożenia przez oskarżonego poręczenia ze środków pochodzących z zaciągniętych w tym celu pożyczek.
Nowe brzmienie przepisów nie wyklucza jednak wciąż możliwości złożenia poręczenia przez osoby inne niż oskarżony, muszą to jednak uczynić we własnym imieniu (poręczenie osoby trzeciej). W tym wypadku osoba poręczająca może skorzystać z własnych, a więc nienależących do oskarżonego, środków na wpłatę poręczenia.
Aby zakazać faktycznego udziału osób trzecich w gromadzeniu środków na wpłatę poręczenia majątkowego przez oskarżonego, ustawodawca zmienił również przepis art. 57 § 1 Kodeksu wykroczeń. Stanowi on obecnie m.in., iż kto organizuje lub przeprowadza zbiórkę na poręczenie majątkowe lub zabezpieczenie majątkowe, podlega karze aresztu lub grzywny. Innymi słowy, penalizowane jest obecnie zbieranie środków finansowych na poręczenie majątkowe np. przez rodzinę oskarżonego wśród jego przyjaciół czy też współpracowników.
Implikuje to również poważne ryzyko arbitralności organu prokuratorskiego w faktycznym umożliwieniu oskarżonemu złożenia poręczenia majątkowego. Jeżeli bowiem prokurator zdecyduje o zajęciu środków finansowych oskarżonego tytułem zabezpieczenia na poczet przyszłych kar grzywny i innych należności sądowych, a rodzina oskarżonego nie będzie dysponować odpowiednimi środkami na złożenie poręczenia majątkowego, zostanie on tymczasowo pozbawiony wolności.
Źródło pochodzenia środków
W tym miejscu należy wrócić jeszcze do dodanego w ramach nowelizacji art. 266 §1a Kodeksu postępowania karnego. Jego druga część stanowi, że sąd albo prokurator może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. Prokurator jest więc władny do weryfikowania źródeł pochodzenia środków stanowiących wpłacone poręczenie majątkowe. W przypadku stwierdzenia, iż pochodzą one na przykład ze zbiórki przeprowadzonej pośród przyjaciół czy współpracowników oskarżonego, prokurator jest uprawniony do odmowy przyjęcia poręczenia. Należy zaryzykować stwierdzenie, iż nieprzychylność prokuratora w tym zakresie może skutkować brakiem przyjęcia poręczenia. W połączeniu z możliwym zabezpieczeniem środków finansowych oskarżonego przez organ prokuratorski, może to stanowić o braku realnej możliwości złożenia poręczenia majątkowego.
Ocena zmian
Niewątpliwie opisane zmiany wpłyną na ograniczenie możliwości złożenia poręczenia majątkowego, w zakresie w jakim faktycznie uniemożliwiają oskarżonemu lub innej osobie nieposiadającej samodzielnie środków finansowych na złożenie poręczenia majątkowego skorzystania w tym celu z pomocy osób trzecich (np. poprzez zbiórkę na ten cel). To z kolei, może mieć przełożenie na liczbę decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztu. Pomimo, iż izolacyjny środek zapobiegawczy powinien być swoistą ostatecznością, nowe regulacje w zakresie poręczenia majątkowego z dużą dozą prawdopodobieństwa mogą skutkować zwiększeniem zakresu stosowania tymczasowego aresztowania.
Autorem wpisu jest adwokat Marcin Olchowicz, Associate w Kancelarii RKKW.
[1] Nowelizacja z 7 czerwca 2021 r. tj. ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2021 r. poz. 1023.